Bobo Doll (Hacıyatmaz) Deneyi: Şiddet Doğuştan mı?

Bu yazımızda, şiddet doğuştan mıdır yoksa sonradan mı öğrenilir? Çocuklar gözlemleyerek mi öğrenirler? Dolaylı pekiştireç bobo doll deneyi nedir? Bobo doll deneyinin amacı, örneklemi, yöntemi, aşamaları, sonuçları ve değerlendirmeleriyle ilgili bilgilere ulaşacaksınız.

1960’larda Albert Bandura, gözlemsel öğrenme üzerine Bobo doll (hacıyatmaz) deneyi veya Bobo bebeği  deneyi olarak bilinen bir deney gerçekleştirdi.

Bobo Doll Deneyinin Amacı

Bandura 1961 yılında sosyal davranışların (saldırganlığın) gözlem ve taklit yoluyla elde edilip edilemeyeceğini araştırmak için kontrollü bir deney çalışması yürütmüştür.

Örneklem

Bandura ve Ross 1961 yılında Stanford Üniversitesi Anaokulu’ndan 3-6 yaş arası 36 erkek ve 36 kız çocuğunu test etti.

Araştırmacılar, deneyden önce kreşteki çocukların ne kadar agresif olduklarını önceden test ettiler. Çocukların agresyon seviyeleri dört farklı kategoride 5 puanlık skala üzerinden ölçüldü.

Daha sonra her gruptaki çocukları eşleştirmek mümkün oldu. Günlük davranışlarında benzer saldırganlık seviyelerine sahip olan çocuklar birlikte eşleştirilebildiler. Bu nedenle deney, eşleşen çiftler tasarımına bir örnektir.

Değerleyici güvenebilirliği gereği çocukların 51’i, iki farklı gözlemci tarafından, bağımsız olarak derecelendirilmiş ve derecelendirmeleri karşılaştırılmıştır. Bu derecelendirmeler, çok yüksek bir güvenilirlik korelasyonu göstermiştir. (r = 0.89) Bu da gözlemcilerin çocukların davranışları hakkında iyi bir fikir birliğine sahip olduklarını düşündürür.

Yöntem

Bağımsız değişkenin (model türünün) üç farklı koşulda manipüle edildiği bir laboratuvar deneyi kullanıldı:

• Birinci grup: 24 çocuğa saldırgan rol model gösterilir.
• İkinci grup: 24 çocuğa saldırgan olmayan rol model gösterilir.
• Üçüncü grup (kontrol grubu): 24 çocuğa rol model gösterilmeden davranışları incelenir.

Aşama 1: Modelleme

Deney şartları altında her bir çocuk, patates baskıları ve resimlerle dolu bir köşede 10 dakika boyunca oynadılar.

İlk grup içerisindeki her bir çocuk (12 kız 12 erkek), odada bulunan rol modelin Bobo doll adlı oyuncak bebeğe karşı agresif davranışlarını izledi. Yetişkin modeller, Bobo bebeğine farklı şekilde saldırdılar. – bazı durumlarda çekiçle saldırdılar, diğerlerinde ise bebeği havaya fırlattılar ve şiddet sesleri çıkardılar.

İkinci grup içerisindeki çocuklar (12 erkek ve 12 kız), 10 dakika boyunca sessiz ve saldırgan olmayan bir modele maruz bırakıldı. Bu grup içerisindeki yetişkin model bobo bebeğini görmezden gelerek tamir setiyle oynadı.

Son 24 çocuk (12 erkek ve 12 kız) kontrol grubu olarak kullanıldı ve hiçbir modele maruz bırakılmadı.

Aşama 2: Saldırganlığın Uyarılması

Tüm çocuklar (kontrol grubu dahil) ‘hafif saldırganlık uyarılmasına’ maruz kaldı. Her çocuk (ayrı ayrı) nispeten çekici bulacaklar oyuncakların olduğu bir odaya alındı.

Her bir çocuk oyuncaklarla oynamaya başlar başlamaz, deneyci, bunların en iyi oyuncaklar olduğunu ve diğer çocuklara ayırmaya karar verdiğini söyledi. Böylelikle saldırganlıkları tetiklenmiş olacaktı.

Aşama 3: Gecikmeli Taklit Testi

Yan odada bazı normal oyuncaklar ve agresyonu tetikleyecek oyuncaklar vardı. Bunlar arasında çay seti, boya kalemleri, oyuncak ayılar ve plastik çiftlik hayvanları vardı. Agresif oyuncaklar ise, tokmak, çubuk tahtası, dart tabancaları ve Bobo bebeğinin ayağını içeriyordu.

Çocuklar (ayrı ayrı) 20 dakika boyunca odadaydı ve davranışları tek yönlü bir ayna ile gözlemlendi ve derecelendirildi. Gözlemler 5 saniyelik aralıklarla yapıldı, bu nedenle her çocuk için 240 yanıt birimi verildi.

Modelinkini taklit etmeyen her davranış da kaydedildi: Örneğin, Bobo bebeğinin burnunu yumruklamamak gibi.

Deneyin Sonuçları

Saldırgan rol modeli gözlemleyen çocuklar; saldırgan olmayan veya kontrol gruplarında olanlara göre çok daha taklitçi saldırgan tepkiler verdi.

Saldırgan olmayan rol modeli gözlemleyen çocuklarda kısmi saldırganlık gözlemlendi. Ancak ilk gruba kıyasla ufak bir saldırganlık olduğu söylenebilir.

Agresif hareketler sergileyen rol model erkek olduğunda, daha fazla fiziksel saldırgan tepkiler gözlemlendi. Ancak model kadın olduğunda ise daha çok sözlü saldırgan tepkiler gösterildi.

Erkeklerin hemcinslerini taklit etme olasılığı kızlardan daha fazlaydı. Kızların hemcinslerini taklit ettiğine dair kanıtlar güçlü değil.

Erkekler, kızlara göre daha fazla fiziksel saldırgan eylemleri taklit ettiler. Erkekler ve kızlar arasındaki sözlü saldırganlık açısından çok az fark vardı.

Karar

Bobo bebek deneyi, çocukların saldırganlık gibi sosyal davranışları bir başkasını gözlemleyerek öğrenebildiklerini gösterdi. Bulgular, Bandura’nın (1977) Sosyal Öğrenme Kuramı’nı desteklemektedir.

Bu çalışmanın, medya şiddetinin çocuklar üzerindeki etkileri konusunda önemli çıkarımları vardır.

Değerlendirme

Deneysel yöntemin üç ana avantajı vardır:

1. Deneyler, neden ve sonucun oluşturulmasının tek yoludur. Böylelikle, çocuğun sonraki davranışları üzerinde modelin etkisi olduğu gösterilebilir.
2. Değişkenler üzerinde kontrole imkan verir. Modelin cinsiyeti, çocukların modeli gözlemleme zamanı, modelin davranışı gibi birçok değişken kontrol edildi.
3. Deneyler tekrarlanabilir. Tekrarlanabilirliğe izin veren standartlaştırılmış prosedürler ve talimatlar kullanıldı. Aslında çalışma, video kullanımı gibi küçük değişikliklerle çoğaltılmış ve benzer sonuçlar bulunmuştur (Bandura, 1963).

Prosedürün sınırlamaları şunları içerir:

Pek çok psikolog, özellikle düşük geçerliliğe sahip olma eğiliminde oldukları için, laboratuar taklidi çalışmaları konusunda çok eleştireldir. Durum, yalnızca odadaki çocuğu ve yetişkin modeli içerir ki, bu çok sınırlı bir sosyal durumdur. Çocuk ile model arasında hiçbir noktada etkileşim yoktur. Hatta çocuğun modelin davranışlarını hiçbir şekilde etkileme şansı yoktur. Ayrıca model ve çocuk birbirine yabancıdır. Bu, elbette, genellikle aile içinde gerçekleşen ‘normal’ modellemeden oldukça farklıdır.

Cumberbatch (1990), daha önce Bobo Bebeğini görmemiş çocukların saldırgan davranışı taklit etme olasılığının ona aşina olanlara göre beş kat daha fazla olduğunu bulmuştur. Cumberbatch, bebeğin yeni oluşunun, çocukların davranışı taklit etme olasılığını artırdığını iddia ediyor.

Çalışmanın bir başka eleştirisi de gösterilerin neredeyse anında ölçülmesidir. Bu tür anlık çekim çalışmalarıyla, bu kadar tek bir pozlamanın uzun vadeli etkileri olup olmadığını keşfedemeyiz.

Bobo Doll Deneyi Etik mi?

Bobo bebek deneyinin etik olmadığını iddia etmek mümkündür. Örneğin, araştırma sonucunda çocukların uzun vadeli sonuçlara maruz kalıp kalmadığı sorunu var. Olası görünmese de, asla emin olamayız.

Dolaylı Pekiştireç Bobo Doll Çalışması

Gözlemcinin davranışı, rol modelin olumlu veya olumsuz her iki davranışlarından da etkilenebilir. Bu yüzden insanların neler yaptıklarını değil, bir şeyler yaptıklarında hangi sonuçları olduğunu da izliyoruz. Bu, dolaylı pekiştireç olarak bilinir. Ödüllendirilen davranışları taklit etme ve cezalandırılan davranışlardan kaçınma olasılığımız daha yüksektir.

Bandura (1965), dolaylı pekiştirmeyi test etmek için yukarıda belirtilene benzer bir deneysel düzenek kullandı. Deneyin, modelin üç çocuk grubuna yönelik saldırganlığı üzerinde farklı sonuçları oldu.

• İlk grup, rol modelin saldırganlığının ödüllendirildiğini gördü Adeta bir şampiyonluk performansı için tatlılar ve bir içki verildi.
• İkinci grup, rol modelin saldırganlık için cezalandırıldığını gördü.
• Üçüncü grup hiçbir spesifik sonuç görmedi (kontrol grubu).

Oyun odasına girmelerine izin verildiğinde, ödül ve kontrol grubundaki çocuklar, ceza koşulundaki çocuklara kıyasla daha fazla agresif eylemleri taklit ettiler.

Rol modelin cezalandırıldığı gruptaki çocuklar, saldırganlığı gözlemsel öğrenme yoluyla öğrenmişlerdi ancak olumsuz sonuçlarından dolayı taklit etmemişlerdir.

Yazar: Cenk Demirkıran