Marcel Duchamp, 9 Nisan 1917’de, 100 yıldan biraz daha uzun bir süre önce, 20. yüzyılın belki de en parlak bir o kadar da absürt bir sanat olayını başardı.
New York’taki Society of Independent Artists tüm başvuruları kabul eden (unjuried) bir sergiydi. Bir sanat eseri göndermek isteyen Duchamp, başvuru ücretini ödediği sürece her türlü sanat eserini kabul edeceklerini iddia ederek gelişigüzel bir pisuvar imzaladı. Bu eseri R. Mutt olarak imzaladı ve “Fountain” (Çeşme) ismini verdi.
Duchamp, “Fountain” (Çeşme) eseri önünde sigara içiyor. | Duchamp Retrospektifi, Pasadena Sanat Müzesi, 1963.
Anonim bir sanatçının şakası gibi görünen bir şeyle karşı karşıya kalan kurul, gerçek bir sanat eseri olmadığı gerekçesiyle Fountain’ı reddetti. O kurulun bizzat üyesi olan Duchamp bu durumu protesto etme gerekçesiyle istifa etti.
Pisuvar gerçekten sanat olabilir mi?
Sanatçılar ve entelektüeller içerisinde Fountain’ın öneminin belki de en net açıklaması, sanatçı Beatrice Wood tarafından kaleme alınmıştı. Şöyle yazıyordu:
“Mutt’un çeşmeyi kendi elleriyle yaptığının veya yapmadığının hiçbir önemi yok. O SEÇTİ. Sıradan bir malzemeyi aldı, onu yeni bir isim ve bakış açısı altında pratik işlevi ortadan kalkacak şekilde ortaya koydu. O nesne için yeni bir düşünce yarattı. Duchamp’ın çalışmalarını yakından takip eden Wood, çalışmanın çığır açan gücünü fark etti.”
Duchamp hayatın içinden alınmış kullanıma hazır sıradan nesnelerin bağlamı değiştirildiğinde sanat eseri olarak işlev görebileceğini yıllarca savunmuştu. Elimizdeki güncelleştirilen sanat fikri, öncelikle bir nesneden ziyade bir kavram olarak, Fountain’ı tartışmasız 20. yüzyılın entelektüel açıdan en çekici ve meydan okuyan sanat eseri yapacaktır.
Sanat eseri nedir? Sanatçı mı yoksa eleştirmen mi karar verecek? Bir iş tek başına bir fikirden mi türetilebilir yoksa bir yaratım sürecine mi ihtiyaç duyar? Bu sorular, bizzat sanat anlayışımızın merkezinde yer almaktadır.
Duchamp’ın “Fountain” Eserinin Etkileri
Geçen yüzyılda, Duchamp’ın Pisuvarı sayısız eser doğurdu ve sayısız tartışmayı ateşledi: Çalışma nasıl tasarlandı? Sanatçı neyi amaçladı?
Duchamp’ın işi kendisinin bulup bulmadığına dair teoriler bile var. Söylentiye göre işin gerçek sahibi olan Duchamp’ın kadın arkadaşı, ona “R. Mutt” imzalı pisuvar göndermişti.
Ancak Fountain’ın kışkırttığı cevaplanmamış sorular tam olarak onun kavramsal temellerine ve kalıcı (ve kafa karıştırıcı) mirasına katkıda bulunan şeydi.
Mike Bidlo, Fractured Fountain, 2015.
Bidlo’nun versiyonu, parçalanmış, yeniden oluşturulmuş ve bronz döküm el yapımı porselen bir kopya.
Bidlo bu eseriyle, klasik çömleklerde estetik değerini artırdığına inanılan çatlaklara yer veriyor. Ancak Bidlo’nun çalışması, nesnesini hem güzellikten hem de kullanışlılıktan mahrum bırakan bir yapıya sahip, tıpkı Duchamp gibi. Üstelik sanatsal değere yönelik zorlukları daha da ileri götürmüş görünüyor.
Yüzyıllar boyunca Duchamp’ı eleştiren sanatçıları birleştiren şey, yalnızca ortaya attığı soruların değerini fark etmeleri olmadı. Aynı zamanda Duchamp’ın mirasının gerektirdiği türden bir zeka ile hareket ettiler.
Orijinal esere dair muamma, onu ciddiye almamız gerektiği anlamına gelmez. Bu aynı zamanda, Fountain’ın gizemli kayboluşuna dair senaryoları heyecanlı tutuyor. Bugüne kadar kimse orijinal esere ne olduğunu bilmiyor. Duchamp’ın 1960’larda oluşturduğu 17 kopya var. Belki de ilk başta tüm pisuvar fikrini ortaya atan, provokatif kız arkadaşlarından biriydi. Elsa von Freytag-Loringhoven ve Louise Norton isimleri fikri ortaya atanlar olabilirdi. Fountain’ın belirsiz kökenleri, yalnızca birçok katmanına ve karmaşıklığına katkıda bulunur.
Çeşme’nin doğuşu ve anlamının belirsizliği, sayısız sanatçıya 20. yüzyılda sanat kavramı fikri için başlangıç noktası sağladı. Bu denli absürt fikirleri kabul etmek üzere sanat tanımı artık değişmiş oldu.
Yazar: Cenk Demirkıran
