Fonoloji (Sesbilim), bir dildeki veya diller arasındaki ses kalıplarının incelenmesi ve dillerdeki konuşma seslerinin kategorik organizasyonunun incelenmesidir. Fonoloji ayrıca konuşma seslerinin zihinde nasıl düzenlendiği ve anlamı iletmek için nasıl kullanıldığını inceler.
Yazımızın içeriğinde en yaygın fonoloji çeşitlerini tanıyacağız, bununla birlikte fonolojik rahatsızlıklara değineceğiz, keyifli okumalar.
Fonoloji çeşitleri nelerdir?
- Tarihsel fonoloji, konuşma seslerinde ve ses sistemlerinde belirli bir süre boyunca meydana gelen değişiklikler ve modifikasyonlar hakkında teorileri inceler ve oluşturur.
Örneğin, İngilizce de “sea” ve “see” sözcüklerinin bir zamanlar farklı sesli harflerle (yazılışlarında belirtildiği gibi) telaffuz edilirken günümüzde aynı şekilde telaffuz edilme süreciyle ilgilidir. - Tanımlayıcı fonoloji, ortaya çıkabilecek ses kalıplarını keşfetmek için bir dilin gelişiminde tek bir aşamada sesleri araştırır. Örneğin, İngilizce’de nt ve dm sözcüklerin içinde veya sonunda (‘rent’, ‘admit’) görünebilir, ancak başında olmayabilir.
Fonoloji, psikodilbilim, bilişsel bilim, toplumdilbilim ve dil edinimi dahil olmak üzere birçok dil disiplini ile ilişkili olabilir. Fonoloji ilkeleri, konuşma patolojilerinin tedavilerine ve teknolojideki yeniliklere de uygulanabilir.
Konuşma tanıma açısından, konuşulan verileri metne çevirmek için sistemler tasarlanabilir. Bu şekilde bilgisayarlar dili beynimiz gibi işler. Dil üretirken ve öğrenirken insanın zihninde meydana gelen süreçlerin aynısı makinelerde de gerçekleşir.
Yapay zekaların dil öğrenme süreçlerini konu alan bu yazı ilgini çekebilir: Yapay Zekalar Sandığınız Kadar Zekiler mi?
Fonoloji ve Fonetik arasındaki fark
Fonoloji soyutla, fonetik ise seslerin fiziksel özellikleriyle ilgilenir. Fonetikte sonsuz gerçekleşmeler görebiliriz, örneğin her ‘p’ dediğinizde, söylediğiniz diğer zamanlardan biraz farklı olacaktır. Ancak fonolojide, dilin fonem envanterindeki tüm yapımlar aynı sestir, bu nedenle her ‘p’ her seferinde biraz farklı üretilse de gerçek ses aynıdır. Bu, fonetik ve fonoloji arasındaki önemli bir farkı vurgular, çünkü iki ‘p’ aynı olmasa da, dilde aynı sesi temsil ederler.
Fonolojik bozukluk nedir?
Fonolojik bozukluk, bir tür konuşma sesi bozukluğudur. Konuşma sesi bozuklukları, kelimelerin seslerini doğru bir şekilde oluşturamama durumudur. Konuşma sesi bozuklukları ayrıca artikülasyon bozukluğu, akıcılık ve ses bozukluklarını içerir.
Fonolojik bozukluğu olan çocuklar, kendi yaşlarındaki bir çocuktan beklendiği gibi kelimeleri oluşturmak için konuşma seslerinin bir kısmını veya tamamını kullanmazlar.
Fonolojik bozuklukların nedenleri nelerdir?
- İşitme kaybı
- Yarık damak (ağız çatısında bir açıklık)
- Diş (diş) sorunları
- Otizm spektrum bozukluğu gibi gelişimsel bozukluklar
- Down sendromu gibi genetik sendromlar
- Serebral palsi gibi nörolojik bozukluklar
Fonolojik farkındalık
İnsanlar genellikle okumanın harflerin seslerini çıkarmayı öğrenmekle başladığını düşünür. Ancak çoğu küçük çocuk, harflerin ses anlamına geldiğini anlamadan çok önce okumak için hazır olabiliyor. Buna sebep olan temel şey fonolojik farkındalık adı verilen bir dil becerisi.
Fonolojik farkındalık okumanın temelidir. İnsanların konuşulan dilin seslerini tanımasını ve bunlarla çalışmasını sağlar. Fonolojik farkındalığın belirtileri ise şunlardır;
- Kafiyeli kelimeleri seçmek
- Bir kelimedeki hece sayısını sayma
- Ses tekrarını fark etmek
Anaokulları genellikle bu tür dil oyunlarını, şarkıları, tekerlemeleri ve hikayeleri günlük etkinliklerine dahil eder. Sonunda, çocuklar kendi başlarına tekerlemeler bulmaya başlarlar. Ayrıca kelimeleri hecelere veya tek seslere ayırmaya başlarlar.
Çoğu çocuk fonolojik farkındalığa doğuştan sahip olur. Ancak yine doğuştan gelen bazı okuma sorunları, disleksi gibi bir okuma zorluğunun işareti olabilir. Disleksisi olan çocuklar, kelime seslerini tanımayı ve bunlarla çalışmayı öğrenmek için ekstra yardıma ihtiyaç duyabilir.
Kaynakça:
- All-about-linguistics.group.shef.ac.uk/branches-of-linguistics/phonology/
- Britannica.com/science/linguistics/Structural-linguistics
- Medlineplus.gov/ency/article/001541.htm
- Understood.org/articles/en/phonological-awareness-what-it-is-and-how-it-works
- Intermountainhealthcare.org/services/pediatrics/services/rehabilitation/services/phonological-disorders/
