Osmanlı’da hayvan sevgisinin estetik ifadesi: Osmanlı’nın en zarif mimari yapıları “Kuş Köşkleri”
Osmanlı devleti zamanında yapılan her köşk saray erkanı için değildi, kuşlar içinde köşkler yapılıyordu. Bu köşkleri görünce Osmanlı‘nın kuşlarının bile ne kadar şanslı olduğunu anlayabiliyoruz.
Kuş evi, Kuş köşkü, Güvercinlik, Serçe Sarayı gibi çeşitli adlarla adlandırılan bu yapılar kâgir, tuğla, kiremit ve ahşap gibi malzemelerden inşa edilmiştir.
Kuşlar hemen her dönemde insanlar için önemli olmuştur. İlkbahar mevsiminde en güzel öten kuş bülbüldür, eski dönemlerde sadece bülbül sesi dinlemek için belirli mevsimde belirli saatlerde belirli yerlere gidildiğini kaynaklardan okuyoruz. Çiğdem çiçekleri açtığında İstinye koyuna, şafak vakti Hidiv korusuna bülbül sesi dinlemeye gidilirmiş.
Üsküdar’da Bülbülderesi adında büyük bir korunun içinde olan bir mezarlık var. Muhtemelen ağaçlarda yaşayan bülbüllerden dolayı bu adı almıştır.
Eminönü, Üsküdar ve Eyüp gibi bazı semtlerde güvercinlere yem atılması bir gelenek haline gelmiştir. Bunun için o meydanlarda özel olarak yem satılır.
İstanbul’da vapura binenler sırf martılara atmak için yanına simit alırlar. Martılar eğer kendilerine simit atan biri varsa vapura gideceği iskeleye kadar eşlik ederler. Martı sesleri ve çocukların şen kahkahaları birbirine karışır.
Hayvan sevgisinin birçok güzel örneğini mimari yapılarda, hatta mezar taşlarında da görürüz. Günümüzde dahi Osmanlı döneminde olduğu gibi mezar taşlarının üzerine hayvanların su içmesi, kuşların yıkanması için minik bir yalak eklenir.
16. yy da Osmanlı’da İlk kuş köşkleri Mimar Sinan tarafından yapılmaya başlanmış ve ayrıca Mimar Sinan vasiyetinde bu evlerdeki kuşların beslenmeleri için de bir miktar gelir bırakmıştır.
İstanbul’daki en eski örnekleri 16. yy Klasik Osmanlı döneminde görülen küçük ev veya küçük köşkler, kuşların barınması ve soğuktan korunması amacıyla yapılan yapılardır.
Anadolu’da ise ilk örnek daha da eskiye uzanmaktadır. 13.yy’da Selçuklu Döneminde Danişmendliler tarafından yapılan Tokat Ulu Cami’inde cami ile aynı yaşta bir kuş evi bulunmaktadır. Orijinal kuş evi halen bütün güzelliği ile görülebilmektedir.
Saray, cami, mescid, türbe, mekteb, medrese, maksem, çeşme, köşk, köprü, han, ev gibi yapıların, soğuk ve rüzgarlı olmayan korunaklı ve yüksek kısımlarına yerleştirilen kuş evleri çeşitli şekillerde yapılmıştır. Hepsi birbirinden ayrı güzelliktedir. 18.yy’da yapılan binalarda da kuş evleri yapılmaya devam edilmiştir. Bu dönemde bazı binalara da sonraki tamirler sırasında kuş evleri eklenmiştir.
Kuşlar için yapılan bu minik evler inşa tarzı bakımından ikiye ayrılırlar. Dışa taşkın odacıklar şeklinde olanlar ve niş şeklinde duvara oyularak inşa edilenler. Bu evlerin ve köşklerin yapımında mimarlar bütün hünerlerini sergilemiş ve nadide köşkü binanın uygun yöndeki en görünür kısmına yerleştirilmişlerdir. Bazı binalarda birden fazla ve farklı modellerde köşk kullanılmıştır.
Süleymaniye camii, Selimiye Camii, Üsküdar Ayazma camii, Balipaşa camii, Büyükçekmece Sokullu Mehmet Paşa Köprüsü, Taksim Maksemi, Tokat Ulu Camii, I. Mahmut Kütüphanesi, Bayezid Seyyid Hasan Paşa Medresesi çeşitli kuş evleri ile süslenmiş tarihi yapılardan sadece birkaçıdır.
Ahşap kuş evleri binalarla birlikte yıprandığı ve yok olduğu için, uzun yıllar dayanamamıştır. Günümüzde de ahşap kuş evleri yapılmaktadır ve binaların dışına yerlestirilmekte veya ağaç dallarına asılmaktadır.
Ahşap kuş evlerine örnek olarak Darülaceze binasının üzerinde mevcut olan yanyana sıralanmış ahşap minik evleri verebiliriz. Kocaeli Ormanya Tabiat Parkı’nda ve diğer tabiat parklarında ağaçlara asılmış ahşap kuş yuvalarını görebiliriz. Gülhane parkında da bir çok ahşap kuş yuvası bulunmaktadır.
Günümüzde insanlar yapı merketlerde hazır olarak satılan kuş yuvalarını alıp çocuklarıyla birlikte bahçelerine veya ormanlık alanlarda yüksekçe yerlere asarak kuşlara yardımcı olma geleneğini yaşatmaktadırlar.
Yazar: Sennur Gülenbay
